Nieodpłatną pomoc prawną wdrożono do systemu świadczenia pomocy prawnej w Polsce ustawą z dnia 5 sierpnia 2015 roku o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej.
Przyjęte pierwotnie założenia i forma realizowania takiej pomocy miały na celu doprowadzić do stworzenia mechanizmów umożliwiających dostęp do uzyskania nieodpłatnej porady prawne dla osób fizycznych którym ze względu na różne a zarazem ściśle określone w ustawie okoliczności Państwo chciało pomóc i tym samym uprawniało je do nieodpłatnej pomocy prawnej. Katalog osób uprawnionych do pomocy w ramach tego systemu znalazł się w art. 4 przedmiotowej ustawy, myśl tego przepisu nieodpłatna pomoc prawna przysługiwała osobie fizycznej która nie ukończyła 26 lat albo która to ukończyła 65 lat; lub osobie która w wyniku wystąpienia klęski żywiołowej, katastrofy naturalnej lub awarii technicznej znalazła się w sytuacji zagrożenia lub poniosły straty. Nieodpłatna pomoc prawna przysługiwała także weteranom, kombatantom, osobom posiadającym kartę dużej rodziny, kobietom w ciąży a także osoby którym w okresie 12 miesięcy poprzedzających zwrócenie się o udzielenie nieodpłatnej pomocy prawnej zostało przyznane świadczenie z pomocy społecznej na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2015 r. poz. 163, z późn. zm.2) i wobec której w tym okresie nie wydano decyzji o zwrocie nienależnie pobranego świadczenia.
W latach 2016 -2021 w systemie tym wprowadzono wiele zmian legislacyjnych. Największą z nich była nowelizacja ustawy 2018 roku ( jej przepisy weszły w życie 1 stycznia 2019 roku). Od tej chwili uprawnionym do nieodpłatnej pomocy prawnej został każdy, kto złoży oświadczenie, że nie jest w stanie ponieść kosztów odpłatnej pomocy prawnej. Ponadto rozszerzono zakres objętej ustawą pierwotnie pomocy dla obywateli o nieodpłatne poradnictwo obywatelskie, czy edukację prawną uzupełniając o te zagadnienia tytuł aktu.
Zmiany w ustawie wprowadzano też regulacjami wydawanymi ze względu na warunki wywołane stanem epidemii COVID 19 lub po prostu wykorzystując sposobność do dokonywania zmian przy tej okazji. Dziś nieodpłatna pomoc prawna , w związku z wprowadzanymi w niej modyfikacjami o charakterze, pozornie, organizacyjnym znacznie oddaliła się od pierwotnych założeń. Przygotowywany jeszcze w roku 2023 przez Ministerstwo Sprawiedliwości projekt kolejnych zmian nie doczekał się uchwalenia. Proponowane tam zmiany budziły i budzą nadal liczne kontrowersje. W chwili obecnej w Ministerstwie Sprawiedliwości trwają prace nad nowelizacją ustawy o NPP/NPO ustawodawca zakłada że w jej wyniku zniesione zostaną całkowicie oświadczenia majątkowe składane przez beneficjentów systemu co w praktyce otworzy ten system dla wszystkich bez względu na osiągany dochód a przepis art. 4 ustawy zakładający że z systemu mają korzystać osoby których nie stać na pomoc prawną adwokata i radcy prawnego na rynku prywatnym uczyni martwym, Ten sam projekt zakłada również wprowadzenie porad zdalnych. Czy to kroki w dobrym kierunku, czy poprawią one funkcjonowanie systemu NPP/NPO czy wręcz przeciwnie ?
System nieodpłatnej pomocy prawnej wymaga uporządkowania. Dziś miedzy innymi w związku z istotnym niedofinansowaniem systemu, jego biurokratyzacją i pogarszającymi się de facto warunkami świadczenia tej pomocy prawnej system wymaga zdecydowanej ingerencji państwa, przywrócenia mu pierwotnej rangi i uzdrowienia zasad funkcjonowania.
Co pozostawić z systemu pierwotnego?, do których założeń powrócić?, jakie nowe rozwiązania zaproponować ? , aby system ten służył obywatelom, aby stanowił element pozwalający identyfikować nieodpłatną pomoc prawną jako element budowania i wzmacniania społeczeństwa obywatelskiego?
Na te i inne pytania odpowiedzi poszukiwać będą uczestnicy konferencji - wybitni prawnicy, praktycy od lat działający w systemie NPP, przedstawiciele samorządów terytorialnych, przedstawiciele samorządów prawniczych bezpośrednio świadczący pomoc prawną , przedstawiciele organizacji pozarządowych działający w systemie i wreszcie decydenci - przedstawiciele projektodawców i ustawodawcy mający rzeczywisty wpływ na kształt ostatecznie przyjętych rozwiązań. Ciekawą debatę zapowiada znaczne zróżnicowanie poglądów poszczególnych środowisk na kluczowe dla tego systemu rozwiązania.
Zapraszamy do udziału w konferencji „Nieodpłatna pomoc prawna jako element budowania społeczeństwa obywatelskiego. Część 2: U progu Reformy”
Adw. dr Mariusz Hassa
Przewodniczącym Zespołu do spraw reformy zasad świadczenia nieodpłatnej pomocy prawnej w Instytucie Legislacji i Prac Parlamentarnych NRA.
Przedstawiciela Prezesa Naczelnej Rady Adwokackiej w Radzie Nieodpłatnej Pomocy Prawnej, Nieodpłatnego Poradnictwo Obywatelskiego oraz Edukacji Prawnej.
Kierownik Katedry Prawa i Bezpieczeństwa Akademii Nauk Stosowanych w Bielsku -Białej
