Nieodpłatną pomoc prawną wdrożono do systemu świadczenia pomocy prawnej w Polsce ustawą z dnia 5 sierpnia 2015 roku o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej.
Przyjęte pierwotnie założenia i forma realizowania takiej pomocy miały na celu doprowadzić do stworzenia mechanizmów umożliwiających dostęp do uzyskania nieodpłatnej porady prawne dla osób fizycznych którym ze względu na różne a zarazem ściśle określone w ustawie okoliczności Państwo chciało pomóc i tym samym uprawniało je do nieodpłatnej pomocy prawnej. Katalog osób uprawnionych do pomocy w ramach tego systemu znalazł się w art. 4 przedmiotowej ustawy, myśl tego przepisu nieodpłatna pomoc prawna przysługiwała osobie fizycznej która nie ukończyła 26 lat albo która to ukończyła 65 lat; lub osobie która w wyniku wystąpienia klęski żywiołowej, katastrofy naturalnej lub awarii technicznej znalazła się w sytuacji zagrożenia lub poniosły straty. Nieodpłatna pomoc prawna przysługiwała także weteranom, kombatantom, osobom posiadającym kartę dużej rodziny, kobietom w ciąży a także osoby którym w okresie 12 miesięcy poprzedzających zwrócenie się o udzielenie nieodpłatnej pomocy prawnej zostało przyznane świadczenie z pomocy społecznej na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2015 r. poz. 163, z późn. zm.2) i wobec której w tym okresie nie wydano decyzji o zwrocie nienależnie pobranego świadczenia.
W latach 2016 -2021 w systemie tym wprowadzono wiele zmian legislacyjnych. Największą z nich była nowelizacja ustawy 2018 roku ( jej przepisy weszły w życie 1 stycznia 2019 roku). Od tej chwili uprawnionym do nieodpłatnej pomocy prawnej został każdy, kto złoży oświadczenie, że nie jest w stanie ponieść kosztów odpłatnej pomocy prawnej. Ponadto rozszerzono zakres objętej ustawą pierwotnie pomocy dla obywateli o nieodpłatne poradnictwo obywatelskie, czy edukację prawną uzupełniając o te zagadnienia tytuł aktu.
Zmiany w ustawie wprowadzano też regulacjami wydawanymi ze względu na warunki wywołane stanem epidemii COVID 19 lub po prostu wykorzystując sposobność do dokonywania zmian przy tej okazji. Dziś nieodpłatna pomoc prawna , w związku z wprowadzanymi w niej modyfikacjami o charakterze, pozornie, organizacyjnym znacznie oddaliła się od pierwotnych założeń. Przygotowywany jeszcze w roku 2023 przez Ministerstwo Sprawiedliwości projekt kolejnych zmian nie doczekał się uchwalenia. Proponowane tam zmiany budziły i budzą nadal liczne kontrowersje. W chwili obecnej w Ministerstwie Sprawiedliwości trwają prace nad nowelizacją ustawy o NPP/NPO ustawodawca zakłada że w jej wyniku zniesione zostaną całkowicie oświadczenia majątkowe składane przez beneficjentów systemu co w praktyce otworzy ten system dla wszystkich bez względu na osiągany dochód a przepis art. 4 ustawy zakładający że z systemu mają korzystać osoby których nie stać na pomoc prawną adwokata i radcy prawnego na rynku prywatnym uczyni martwym, Ten sam projekt zakłada również wprowadzenie porad zdalnych. Czy to kroki w dobrym kierunku, czy poprawią one funkcjonowanie systemu NPP/NPO czy wręcz przeciwnie ?
System nieodpłatnej pomocy prawnej wymaga uporządkowania . Dziś miedzy innymi w związku z istotnym niedofinansowaniem systemu, jego biurokratyzacją i pogarszającymi się de facto warunkami świadczenia tej pomocy prawnej system wymaga zdecydowanej ingerencji państwa, przywrócenia mu pierwotnej rangi i uzdrowienia zasad funkcjonowania.
Co pozostawić z systemu pierwotnego?, do których założeń powrócić?, jakie nowe rozwiązania zaproponować ? , aby system ten służył obywatelom, aby stanowił element pozwalający identyfikować nieodpłatną pomoc prawną jako element budowania i wzmacniania społeczeństwa obywatelskiego?
Część 2: „U progu Reformy”
wybitni prawnicy, praktycy od lat działający w systemie NPP, przedstawiciele samorządów terytorialnych, przedstawiciele samorządów prawniczych bezpośrednio świadczący pomoc prawną , przedstawiciele organizacji pozarządowych działający w systemie i wreszcie decydenci - przedstawiciele projektodawców i ustawodawcy mający rzeczywisty wpływ na kształt ostatecznie przyjętych rozwiązań. Ciekawą debatę zapowiada znaczne zróżnicowanie poglądów poszczególnych środowisk na kluczowe dla tego systemu rozwiązania.
Adw. dr Mariusz Hassa
Przewodniczącym Zespołu do spraw reformy zasad świadczenia nieodpłatnej pomocy prawnej w Instytucie Legislacji i Prac Parlamentarnych NRA.
Przedstawiciela Prezesa Naczelnej Rady Adwokackiej w Radzie Nieodpłatnej Pomocy Prawnej, Nieodpłatnego Poradnictwo Obywatelskiego oraz Edukacji Prawnej.
Kierownik Katedry Prawa i Bezpieczeństwa Akademii Nauk Stosowanych w Bielsku -Białej
